ไก่พันธุ์นักสู้
ขึ้นชื่อว่าเป็นไก่ ไก่พันธุ์นักสู้ ไม่ว่าจะเกิดในครอกเดียวกัน หรืออยู่คละกัน ชาวใต้ แบ่งออกเป็นออกเป็น 2 พันธุ์เท่านั้น คือ พันธุ์ไก่ชน และ พันธุ์ ไก่แกง จากข้อมูลใน สารานุกรมวัฒนธรรมภาคใต้ พ.ศ.2529 เล่ม 3 สถาบันทักษิณคดีศึกษา

ไก่ชน เป็นสัตว์เลี้ยงที่ผูกพันกับสังคมทุกชนชั้นมาแต่โบราณ ตามประวัติศาสตร์ แม้ในราชสำนักในสมัยสุโขทัย กมีการเลี้ยงไก่ชน ในวิถีชีวิตตามชนบท ไก่ชน ยังหมายถึง แหล่งอาหารของพวกเขาอีกด้วย ซึ่งเราสามารถพบเห็นได้จากการ เลี้ยงได้ทั่วไปในวิถีชีวิตประจำวันของสังคม เกษตรกรรม แต่บางแห่งโดยเฉพาะชาวพุทธ เชื่อว่าเกมกีฬาชนไก่ เป็นกีฬาที่ทารุณ เช่นเดียวกับกีฬาชนวัว และการกัดปลาในกีฬาปลากัด

การพิจารณาลักษณะไก่ชน เป็นสาสตร์ที่ต้องศึกษา ประมาวลจากประสบการณ์ มีหลายครูหลายตำรา แต่ก็รวมความตรงกันว่า พิจารณาโดยการแยกสี และการดูเกล็ด การดูสี ดูสีของขน ดูสีที่ตา ปาก และเล็บ อย่างนักเลงชนไก่ ห้วยยอด ก็จำแนกออกมาเป็น 13 ประเภทใหญ่
1. เหลือง
2. เขียว
3. เข็ม
4.ทองอ่อน
5. ลูกเทศ
6.กด
7. ด่าง
8. เถร
9. พิราบ
10. เถ้า
11. ยิ่ว (เหยี่ยว)
12.จำปี
13. ชี

ซึ่งแต่ละประเภทยังแยกย่อย ลงไปอีก เช่น
เหลือง – มีเหลืองใหญ่ เหลืองนุ้ย
เขียว – มีเขียวคอแดง เขียวมลงภู่ เขียวมะละกอ เป็นต้น

ส่วนการดูเกล็ด เกล็ดไก่ที่ถือว่าดี เป็นมงคล จะต้องเป็น เกล้ดร่อง หมายถึงเกล็ดเรียบร้อย แต่ส่วนหน้าแข้งเป็นร่องเล็กน้อย เกล็ดพันเดือย หมายถึง เกล็ดเอนพันรอบเดือย และยังมีอีกหลายลักษณะ
เกล็ดที่ถือว่าดี คือ เกล็ดแตกด เกล็ดแฝด เกล็ดเข้าเขี้ยว เกล็ดผีหยิกอก เกล็ดกากบาท และเกล็ดพัด นอกจากนี้ยังมีวิธีดูลักษณะ เช่นอกชัน หวั้น (ขั้ว) ชิด หงอนบิด ปากร่อง พัดเจ็ด ปีกสิบเอ็ด เกล็ดยี่สิบสอง ถือกันว่า เป็นไก่ชั้นเยี่ยมเลย

มองจากลักษณะทางกาย ตามนี้ก็ถือว่าดีแล้ว ถ้ามีลักษณะทางกิริยา นอน กินบิน ขัน ขี้ติดวาน คือเวลาจะกินอาหารต้องนอนจิกกิน เวลาจะขันต้องกระพือปีก แล้วบินขันกลางอากาศ เมื่อถ่ายอุจจาระ จะติดเปรอะ อยู่ที่ทวารหนัก ถือว่ายิ่งดีขึ้นไปใหญ่

แต่ถ้าตาโปน คอสั้น อกคด แร้ง (เหนียง) ยาน และขี้เก้ง (ขี้ติดก้น) จะเป็นคุณสมบัติที่ไม่ดีนัก นักเลงไก่จะไม่เลี้ยง

ควรเลือกไก่ชนเลี้ยงดูฝึกปรืออย่างดีจนแน่ใจก่อน ต้องอุ้มไปหาคู่แข่ง คู่ชน ในการชนไก้แต่ละคู่ ต้องวางเดิมพัน 2 ฝ่ายเอาเงินเดิมพัน (500 ขึ้นไปจนถึงตามพอใจ) ไปวางไว้กับนายบ่อน พร้อมด้วยค่าน้ำร้อยละ 10 ของเดิมพัน ค่าน้ำฝ่ายแพ้ต้องเป็นคนจ่ายให้นายบ่อย

โดยเกณฑ์การตัดสิน การชนไก่ ก็มีดังต่อไปนี้

หากไก่ตัวใด ถูกตีจนร้อง ถือว่าตัวนั้นแพ้การชนไป
ไก่ตัวใดที่ถูกี หรือถูกฝ่ายหนึ่งแทงด้วยเดือยจนตาย ถือว่าตัวนั้นพ่ายแพ้การชน
ไก่ตัวไหนวิ่งแล้วร้อง ก็ถือว่าแพ้การชน ถ้าวิ่งหนีแต่ไม่ร้อง ก็ให้เอามาวางใหม่ ถ้าวาง 3 ครั้งแล้วยังไม่สู้ ก็ถือว่าตัวนัะ้นแพ้
หากชนกันจนครบ “อัน” (เวลากะลาเจาะรูลอยน้ำ จม ราวๆ 15-20 นาที) ยังไม่แพ้ชนะกัน ถือว่าเสมอกัน
หากเจ้าของฝ่ายใดผ่ายหนึ่งยอมแพ้
ทั้งสองฝ่ายยอมเสมอกัน เพราะคาดการณืว่า ถึงชนต่อไปคงไม่รู้ผลแพ้ชนะ
ตีกัยจนหมดแรง แล้วเอาอกปะทะกันไว้ เอาคอไขว้กันนิ่ง พอแยกออกก็วิ่งเข้าซุกอีก โดยที่ไม่ได้ทำร้ายกัน และไม่มีฝ่ายใด วิ่งหนี ถือว่าเสมอกัน โดยกรณีแบบนี้เจ้าของต่างได้รับเงินเดิมพันคืน
ไก่พันธุ์นักสู้
ตามประวัติศาสตรืแม้ในราชสำนักในสมัยสุโขทัยก็มีการเลี้ยงไก่ชน ในวิถีชีวิตตามชนบท ไก่ชน ก็หมายถึงแหล่งอาหารของพวกเขาด้วยเช่นกัน ซึ่งเราพบเห็นได้จากการเลี้ยงได้ทั่วไปในวิถีชีวิตประจำวันของสังคมเกษตรกรรม แต่บางแห่งโดยเฉพาะชาวพุทธ เชื่อว่าเกมกีฬาชนไก่ เป็นกีฬาที่ทารุณ เช่นเดียวกับกีฬาชนวัว และการกัดปลาในกีฬาปลากัด

ถึงแม้ว่า เรื่องราวสำหรับ ไก่ชนของพระราชาจะยังไม่พบประวัติว่า ได้รับพระราชทานยศฐาบรรดาศักดิ์ เช่นเดียวกันกับช้างก็ตาม แต่กระนั้น ไก่ชนก็เป็นสัตว์เลี้ยงที่แสดงให้เห็นถึง ศักดิ์ศรีที่ควรหวงแหน เพราะเรื่องราวในวรรณคดีไทย ก็ปรากฎอยู่แล้วบ้าง และตำนานวีรกษัตริย์ ในที่ต่างๆก็ปรากฎอยู่แล้วบ้าง และแม้แต่คัมภีร์ ในทางศาสนาก็มี และพบเรื่องราวของไก้ชน ที่บอกถึงความนิยมในการประกวดการต่อสู้ ของไก่พื้นเมืองสายพันธุ์ต่างๆ ในภูมิภาคต่างๆ แทบจะทั่วโลก

มีเรื่องเล่ากันถึงกรณีไก่ชนกันจนมีแผลฉกรรจ์ทั้งคู่ เห็นพ้องกันว่า ไม่ควรที่จะดื้อดึงชกต่อ เจ้าของไก่ และเจ้าของบ่อน จะเอากรงมาครอบไก่ ถ้าฝ้ายหนึ่งจิกตีอีกฝ่ายหนึ่งจนร้อง หรือแสดงอาการว่าแพ้ จึงถือว่าผลตัดสินเป็น แพ้ไป

แต่ในขณะเดียวกัน ถ้าเกิดจิกตีแต่ข้างหนึ่งยังไม่ร้อง ให้เอาตัวที่ไม่ร้อง และไม่ตีนั้น ขึ้นวางขนขาหยั่ง ถ้าฝ่ายตรงข้ามจิกตี จนตกจากขาหยั่งจึงจะตัดสินให้แพ้

ถ้าตีแล้ว ยังไม่มีทีท่าว่ากำลังตก ก็ให้ตัดสินให้เสมอกันไป

ไก่พันธุ์นักสู้
เกณฑ์การตัดสิน หรือกติกาไก่ชน เป็นเรื่องที่ยินยอมพร้อมใจ หาวิธีแพ้ หรือชนะกัน
ถ้าเกิดเห็นว่ากติกาไม่ดี ไมชัด ก็หาวิธี ใหม่ ส่วนไก่ชนนั้น มันไม่สนใจอะไร มันมีหน้าที่เพียงจิกตี ก็สู้ จิกตีไป

ไก่ที่เกี่ยงกติกา ไม่สู้ หรือ มีปัญหามากๆ ก็จะถูกเปลี่ยนเป็น ไก่แกงไป ไก่ที่ นั้นถือเป็นเรื่องธรรมดา ในวงการไก่ชน

ไก่ชนยังเป็นวิถีชีวิต และส่วนหนึ่งในประวัติศาสตร์ เป็นสัญญลักษณืนักสูที่จะไม่มีวันยอมแพ้ง่ายๆ จึงไม่แปลก ที่จะมีไก่ชน ราคาตัวละล้าน หรือหลายล้าน มีการลงเดิมพัน เป็น สิบๆ ล้าน เพราะไก่ชน…ไก่พันธุ์นักสู้ แฝงไปด้วยศักดิ์ศรี วัฒนธรรม สังคม ที่แอบแฝงในกีฬาชนิดนี้อย่างแยบยล